Fred Tijmstra Sigarenfabriek De Nijverheid – De Rijp
De vroegste sigarenmakers in Nederland vingen rond 1820 aan met het maken van sigaren. Omstreeks 1840 ontstonden de eerste sigarenmakerijen en in 1880 hadden zich door het hele land sigarenfabrieken gevestigd. In deze tak van nijverheid onderscheiden we huisarbeid door een enkele sigarenmaker, de kleine fabriekjes met 10 tot 20 sigarenmakers en de grote fabrieken met meer dan 100 man personeel. “De Nijverheid” was een kleine sigarenfabriek. Deze fabriek draaide grotendeels op handwerk zonder gebruik te maken van machines. Met eenvoudige handgereedschappen en een werktafel konden de sigaren worden geproduceerd.
Het ambacht
De ruwe tabak werd in balen gekocht en door bevochtigen van de bladeren soepel gemaakt. De eerste handeling was het strippen van de tabaksbladeren door de hoofdnerf eruit te trekken zodat er twee helften ontstonden. Vaak werd dit door vrouwen en kinderen gedaan. Na het strippen werd de tabak door een snijmachine in kleine stukken verdeeld. Men gebruikte verschillende soorten tabak zodat een melange ontstond, het binnenwerk genaamd. Daarna werd de tabak gedroogd in een ronddraaiende droogtrommel of op eestplaten die verwarmd werden door een vuurhaard. Hierbij moest de tabak handmatig steeds omgekeerd worden om aanbranden te voorkomen. Dat was een ongezond werk, omdat er giftige gassen vrijkwamen. Het eesten gaf wel eens problemen waardoor er brand kon ontstaan.
Om het binnenwerk werd een tabaksblad gebruikt, het omblad genaamd. Zo ontstond door rollen een ruwe sigaar, het bosje, dat in een mal geplaatst werd. Als de mal vol was werd deze op een stapel in een handpers onder spanning gezet. Na enige droging werd de sigaar voorzien van het dekblad, in de regel een betere tabakssoort met een gaaf blad. De sigarenmaker sneed met een rolmesje het model van het dekblad uit de bladhelft en rolde dit schuin om het omblad, plakte het laatste puntje met stijfsel vast en werkte de sigaar verder af. Met de afsnijmachine werd de sigaar op lengte gemaakt. Een ervaren sigarenmaker voorzag 80 sigaren per uur van het dekblad, omgerekend bijna 4000 sigaren per week. De vroegere sigaren hadden aan een eind een langwerpige dichte punt en deze modellen zullen bij de Nijverheid gemaakt kunnen zijn. De sigaren werden daarna gesorteerd op kleur en in kistjes of dozen verpakt.
Voorgeschiedenis:
Jan Boon jr, een rijke reder en filantroop uit de Rijp was kinderloos. Tijdens zijn leven besloot hij in 1847 tot het oprichten van de Maatschappij tot bevordering van Nijverheid voor het beheer van zijn nalatenschap. De vennootschap kende 5 aandeelhouders: de Gemeente De Rijp, het Gemeentelijk wees- en armenhuis, het Doopsgezind weeshuis, de Diaconie der Doopsgezinde gemeente De Rijp en de Diaconie der Hervormde gemeente De Rijp. De maatschappij ontplooide allerlei activiteiten op het gebied van de Nijverheid om werk te verschaffen aan de eigen bevolking. Met enkele activiteiten ging het in de loop der jaren bergafwaarts. Dat betekende het einde van de haringvisserij, de exploitatie van het taanhuis en het zoutpakhuis. Men zocht naar nieuwe mogelijkheden en dacht aan een sigarenfabriek.
Op 1 juni 1902 wordt het oprichten van een sigarenfabriek in de raad besproken. Voorstel is deze nieuwe tak van nijverheid in De Rijp te situeren.
Het maatschappelijk kapitaal wordt op f 30.000,- gesteld, f 25.000,- ingebracht door de Maatschappij en f 5000,- door de nieuw aan te stellen directeur. De raad besluit om op 8 juni een vergadering te houden met de vennoten.
Op de vergadering waarbij alle vennoten vertegenwoordigd waren, met uitzondering van de directeur en commissarissen, werd het verzoek van directeur en commissarissen met 4 tegen 1 stem aangenomen. Het behelst alleen een krediet aanvraag van f.25.000,-, waarbij het kapitaal van de directeur à f.5000,- komt te vervallen. Schriftelijk bepleiten twee van de vijf aandeelhouders, de Doopsgezinde Gemeente en ’t Doopsgezinde Weeshuis, de wenselijkheid de directeur een jaarwedde te geven van f 1000,- met een aandeel in de winst. Bovendien gaf het in overweging om op een perceel van de Maatschappij een fabriek te bouwen i.p.v. een gebouw te huren.
Totstandkoming van de fabriek
Op 1 juni 1902 werd in de gemeenteraad besloten tot het oprichten van een sigarenfabriek. Het voormalig werkhuis aan Nieuwland 2 wordt verbouwd op rekening van de Maatschappij tot bevordering van Nijverheid. Het maatschappelijk kapitaal bedraagt f 35.000,- in aandelen van f 2500,- Het fabrieksgebouw met erven ter waarde van f 3695,80 wordt ook ingebracht. De heer C. de Ruiter, de laagste inschrijver voor f 1169,- mag de werkzaamheden uitvoeren en bouwt een houten werkplaats naast het woonhuis. Daarnaast wordt een inventaris voor de productie aangeschaft.
De heer K. Humer installeerde de bliksemafleiders en de telefoonaansluiting. Het is de eerste telefoon in de gemeente tussen 2 gebouwen, n.l. fabriek en woonhuis van de directeur. De Heer de Heus, sigarenfabrikant te Rhenen wordt uit een groot aantal sollicitanten door de Maatschappij aangesteld als directeur.
De fabriek is in 1903 inmiddels startklaar en zoekt via advertenties in de krant naar vormwerkers. Dat zijn sigarenmakers die verschillende modellen met de hand kunnen rollen.
De sigarenfabriek wordt omgezet in een N.V. Er zullen 2 directeuren worden aangesteld die elk voor 5000,- in aandelen geïnteresseerd moeten zijn. De statuten van de NV worden goedgekeurd. Na de omzetting tot NV, worden de heren Van Leijen uit Krommenie en Van Kisten uit Amsterdam aangesteld als directeur.
In de advertentie staat: export naar alle landen. Dat is wat overdreven, de fabriek heeft alleen de lokale markt als afzetgebied gehad.
In 1905 hebben enkele sigarenmakers wegens een loongeschil met de patroon het werk neergelegd. Stakingen om meer loon en betere arbeidsvoorzieningen kwamen in die tijd bij sigarenfabrieken vaker voor. Het loon van sigarenmakers was gemiddeld in het land f 10.00 per werkdag van 12 uur. In de Rijp verdienden sigarenmakers gemiddeld f 6.00 per dag. Reden was dat er voldoende arbeidskrachten te werven waren.
De NV wordt ontbonden, hetgeen ontslag betekende voor enkele werknemers. Er wordt een doorstart gemaakt met nieuwe werknemers. In ditzelfde jaar ontstond er brand in de droogkamer van de fabriek. Door het krachtig optreden van het aanwezig personeel kon het vuur snel gedoofd worden. Een personeelslid liep daarbij brandwonden op.
In 1907 vindt er een publieke verkoping van aandelen “De Nijverheid” plaats. Directeur Leijen koopt voor f.550,- aandelen en de Maatschappij voor f.560,- . Opnieuw ontstond er een werkstaking bij een deel van het personeel door een nieuw loongeschil met de werkgever. Sigarenmakers behoorden in De Rijp tot de groep laagstverdienenden.
Wegens slapte op de markt en verminderde bedrijfsresultaten wordt al het personeel ontslagen met uitbetaling van 2 weken loon. Per 1 september 1908 hervat de fabriek de productie van sigaren. Het winstcijfer in 1910 op zich is zeer gunstig, een probleem is de afschrijving van f 3000,- hetgeen de cijfers nadelig beïnvloedt. In de volgende jaren kwakkelt de fabriek met de exploitatie. Men overweegt de fabriek te sluiten en van de hand te doen.
Sluiting fabriek in 1913
De activiteiten van de fabriek worden beëindigd. Begin september vond onder toezicht van notaris Nolet een openbare verkoop plaats in “’t Wapen van Amsterdam”. Het gebouw bracht f 1920,- op, koper is de heer Dirk Rol. Wat de inventaris en voorraad tabak en sigaren opbracht is onbekend. De eindafrekening van de vennootschap laat een batig saldo van f 9501,69 zien.
Conclusie:
Het oorspronkelijke plan van de Maatschappij tot bevordering van Nijverheid een sigarenfabriek te exploiteren heeft het vooropgestelde doel niet bereikt. Gedurende de 10 jaar van het kwakkelende bestaan is het nooit tot bloei gekomen. Het bedrijf kon de concurrentie met de andere sigarenfabrieken die met machines veel meer productie konden leveren niet aan.
Bronnen:
- Krantenarchief www.delpher.nl
- De Sigarenwinkelier 1907
Foto’s
- Oudheidkundige Vereniging Schermerland – foto fabriekspersoneel
- Overige foto’s F.Tijmstra