Fred Tijmstra Papieren pijpjes
Het roken van sigaren en sigaretten uit papieren pijpjes is uit de mode geraakt en komt in de tegenwoordige tijd niet meer voor. Dat was vroeger anders. We gaan terug naar de tijd dat de tabak in Europa werd geïntroduceerd zo omstreeks 1580. Om tabak te kunnen roken was de pijp het aangewezen hulpmiddel en dat is nog steeds het geval. Na het uitvinden van de sigaar was het logisch daar ook een hulpmiddel voor te vinden. Men vond een sigaar zo in de mond te steken niet fris omdat de tabak een nare smaak in de mond veroorzaakte. Een recht sigarenpijpje was de oplossing. Gedurende de 19e eeuw werden sigarenpijpjes volop geproduceerd. Men gebruikte daarvoor hoofdzakelijk meerschuim en hout als materiaal om de pijpjes te vervaardigen.
Aan het eind van de negentiende eeuw kwamen de eerste pijpjes van papier op de markt. De pijpjes hadden geen lang leven, maar waren erg goedkoop in aanschaf. Meestal werden ze bij de koop van sigaren als toegift cadeau gegeven. Ook werden ze, hoewel in mindere mate, gebruikt om sigaretten uit te roken. De eerste papieren pijpjes zullen rond 1880/1890 op de markt te zijn gekomen. Ze werden in hoofdzaak in Duitsland vervaardigd, eerst voornamelijk handmatig maar al snel werden daar machines voor ontwikkeld. De distributie liep hoofdzakelijk via vertegenwoordigers van groothandelsfirma’s. De pijpjes werden per 1000 stuks geprijsd. In het voormalig Nederlands – Indië kon men ze per dozijn kopen. Maar afname vanaf 100 pijpjes was mogelijk. Ook toen gold hoe meer afname des te goedkoper de prijs.
De pijpjes werden in allerlei soorten en maten gemaakt voor sigaren, cigarillos en sigaretten waarbij de diameter van de opening bepalend was. Fabrieken zetten hun eigen merk op de pijpjes, maar iedere klant kon ook zijn eigen tekst erop laten drukken. Niet alleen bedrukten sigarenwinkeliers hun naam op de pijpjes, restaurants, bierbrouwerijen, kappers en andere bedrijven maakten gebruik van de reclamemogelijkheid. Daardoor is er een grote verscheidenheid aan reclamemateriaal op de markt gekomen die nu een historische betekenis vertegenwoordigen.
DE ONDERDELEN VAN DE PIJP
Het hoofdbestanddeel van de pijp is de taps toelopende koker gemaakt van opgerold dik papier en werd na het rollen gelijmd. De oudste pijpjes werden handmatig om een taps toelopende mal gerold en daarna gelijmd.
De koker werd beplakt met glad papier of zoals bij oude pijpjes het geval was met kurkpapier. Daarvoor werd het papier in een taps toelopend model met ronde bovenrand uit vellen gestanst. De oudste waren onbedrukt, later werd imitatiekurk of een houtnerf structuur erop gedrukt. Inmiddels werden er namen opgedrukt en werd kleur gebruikt, zowel het papier als de bedrukking.
Het vroegste mondstuk was van oorsprong gemaakt van gereinigde ganzen veren waarvan een deel van de pen werd gebruikt. Er waren verschillende modellen mondstukken verkrijgbaar.
Het eenvoudigste model heeft een recht afgesneden pen. Als het einde werd omgeslagen sprak men van een ronde kiel, tweemaal omgeslagen noemde men een dubbel omgekrulde kiel.
Het mondstuk werd in de koker gestoken en aan vastgeplakt door het papieren omslagblad dat iets groter was dan de papieren koker. Het handmatig vervaardigen van de pijpjes, meestal vrouwenwerk, was tijdrovend en men vond spoedig machinale hulpmiddelen uit om het proces te versnellen. Na het toepassen van kunststof in de dertiger en veertiger jaren werden de mondstukken machinaal geperst. Ze kregen in hoofdzaak een gele kleur, verwijzend naar het vroegere barnstenen mondstuk van meerschuimpijpen.
Om het inbranden van de sigaar in het mondstuk te voorkomen werd vaak aan het uiteinde een metalen ring aangebracht. Voor pijpjes met een lange steel gebruikte men soms riet als materiaal. Lange pijpjes werden vooral door dames gebruikt. Er bestaan ook pijpjes met een benen mondstuk. De laatste producten werden geheel van kunststof vervaardigd maar toen was de belangstelling voor de sigarenpijpjes vrijwel verdwenen.
HET ASSORTIMENT
Het assortiment was omvangrijk. Dat komt door de verschillende modellen: pijpjes voor sigaren, cigarillos en sigaretten, waarbij de diameter van de opening bepalend was.
Verder kende met het normale korte model, het lange model en verder het gebogen en dubbelgebogen model. Gecombineerd met de verschillende mondstukken en papieren beplakking met of zonder tekst was de keuze bijzonder groot.
Fabrikanten hadden altijd standaard onbedrukte pijpjes in voorraad. Deze pijpjes waren het goedkoopst in aanschaf. De duurste waren de speciale modellen: de damespijp, het gebogen en dubbel gebogen model. Ook de luxe bont bedrukte pijpen soms met het toepassen van goudverf behoorden tot het hogere segment. In de prijslijsten van de fabrieken en grossiers zien we deze modellen terug. Interessant is dat men in de ontwikkeling van de pijpjes het tijdsbeeld enigszins kan aflezen. Het mondstuk maakt een ontwikkeling door van ganzenveer naar plastic tot geheel plastic pijpjes, de bedrukking laat een ontwikkeling zien in lettertypen en bij de bontgekleurde pijpjes zijn Art Deco motieven te bespeuren. De bloeiperiode van de pijpjes lag tussen 1910 en 1940. Daarna liep de vraag terug, mede door de overheersing van de sigaret.
VERKOOP
De in ons land verkochte pijpjes werden voornamelijk uit Duitsland geïmporteerd. In hoofdzaak door grossiers in rokersbenodigdheden waar de sigarenwinkels hun bestellingen plaatsten. Maar ook kon er direct aan de fabriek worden gekocht. Om de pijpjes bekendheid te geven reisden vertegenwoordigers van firma’s in tabaksbenodigdheden het hele land af. Vaak hadden ze pijpjes of monsterkaarten bij zich.
Maar ook maakten zij gebruik van catalogi met prijslijst. De bekendste distributeur van papieren pijpjes was de firma A.J.Vasterman in Zandvoort en Amsterdam. Deze firma had een speciale catalogus uitgegeven met hun assortiment. Een andere grote firma is C. de Rijk en Zoon ook gevestigd in Amsterdam. De bekendste pijpjes, uit Duitsland geïmporteerd, werden verkocht van het fabrieksmerk Superb en Fuma.
Daarnaast komen we in kranten en bladen andere aanbieders tegen.
Bronnen:
- Diverse krantenadvertenties www.delpher.nl
- Vakblad De Tabaksplant -advertentie
- Walter Hess: Die Papierverarbeitung (1958)
- Prijscourant en catalogus Fa. A. J. Vasterman Jr.